몽골 야탁과 한국 가야금의 음악학적 비교연구 = A Comparative Musicological Study of Mongolian Yatga and Korean Gayageum

다국어 초록 (Multilingual Abstract)

Уг судалгаа нь монгол ятгын гарал үүслийн тухай асуудлыг тодотгож, эрт үеэс уламжилж ирсэн ятгын төрлийн хөгжмийг ерөнхийд нь цэгцлэхийг зорилго болголоо. Мөн 20-р зууны эхэн үе монголын социалист нийгэмд шилжихийн өмнөх үеийн хөгжмийн түүхэн байдалд баталгаа нотолгоо хийн цаашилбал монгол ятга болон солонгос гаяагумын хөглөх арга болон тоглох аргыг нарийвчлан үзэж, харьцуулан задлан шинжлэл хийж хоёр орны нэг төрлийн хөгжмийн зэмсгийн талаарх хөгжим судлалын харьцуулсан судалгааг хийсэн болно. Үүний үр дүнд:
Нэгдүгээрт, түүхэн сурвалж бичиг болон эртний монгол уран зохиол ба аман зохиолд гарч байгаа ятгын тухай тэмдэглэлүүдийг цэгцлэн ятгын гарал үүслийг судалж, ятгын тухай монголчууд болон тэр үеийн жуулчдын тэмдэглэлүүдийг тодрууллаа. Мөн түүнчлэн өнөөг хүртэл сурвалж судалгаа, архелогийн олдвор, баримт материалуудыг дамжин бидэнд мэдэгдсэн янз бүрийн хэлбэр дүрс бүхий ятга хөгжмийг ерөнхийд нь цэгцэлж, эдгээрийн дүрс хэлбэр, утас чавхдас өөр өөр байгаа нь ятга хөгжим тухайн цаг үеэ даган хувирч уламжлагдаж байсан гэдгийг баталлаа.
Хоёрдугаарт, ятгын хөгжмийг эртний ноотоор дамжуулсан аялгуу болон өнөөг хүртэл уламжлан үлдээсэн аялгуугаар нь хоёр хуваан задлан шинжлэл хийлээ. Ятга хөгжмөөр 16-19-р зууны буддын хөгжмийн нэг болох "гүр дуу"-г хамсран хөгжимдөж байсан ч өнөөүед уламжлан ирээгүй бөгөөд зөвхөн эртний ноот нь л хадгалагдаж байгаа юм. Ялангуяа гүр дууны эртний ноот дундаас ятгын ноот болох роль-ег -ийн талаар өнөөг хүртэл бодит байдлаар тайлан уншсан болон задлан шинжлэл хийсэн зүйл байхгүй байгаа юм. Тийм учраас ятга хөгжимчний хувьд эртний ноотыг тайлан уншиж, тухайн үеийн ятга хөгжмийн тухай дахин тодруулж болох юм хэмээн бодож энэ судалгааг хийлээ. Гүр дууны үг болон ноотыг задлан шинжилж, тэр үеийн монголын буддын хөгжим нь монгол ардын дууны аялгуутай холбоотой болохыг тодруулав. Өнөөдөрмонгол ятгаар ардын дуу болон хөгжмийн зохиолчдын зохиолыг тоглож байгаа бөгөөд чухамдаа монгол ятгын уламжлалт хөгжим нь монгол ардын дуун дээр суурилсан гэдгийг тодруулж болох байна.
Гуравдугаарт, монгол ятга болон солонгосын гаяагумын хөглөх арга болон тоглох аргыг харьцуулан үзлээ. Монгол ятга солонгосын гаяагум нь хэлбэр дүрс, тоглох арга нь ч төстэйбөгөөд энэ хоёрын харьцуулсан судалгааны ажил нь эрдэм шинжилгээний ихээхэн ач холбогдолтой юм.
Хөг хөглөгөө, хөглөх аргын хувьд гаяагум нь урт удаан хугацаагаар уламжлан ирсэн тогтсон дэг журамтай, тэр нь хэвшин нэг хэлбэр болсон байхад монгол ятга нь голдуу дуулаачын хөгжмийг гоцлол хөгжмөөр илэрхийлэх юмуу эсвэл хамсран хөгжимдөх зэрэг янз бүрийн хөглөх аргатай байна. Түүхэн талаас үзвэл солонгосын ятга нь эртний хэлбэрээ хадгалан хөгжиж ирсэн байхад монгол ятга нь нийгмийн түүхэн нөхцөл байдлаас шалтгаалж өөрчлөгдөн өөр өөр хэлбэр маягтай болж байсныг ажиглаж болох юм.
Уг судалгааны ач холбогдол нь нэгдүгээрт, одоог хүртэл тодорхой судлагдаагүйбайгаа монгол ятгын эртний ноот болох "гүр дуу"-ны роль-ег-ийг тайлан уншиж,өнөөүед уламжлан үлдээгээгүй 17-р зууны ятга хөгжмийн дүр төрхийг дахин сэргээхийг оролдсон нь энэ судалгааны шинэлэг тал болно. Энэ нь монгол улсад ч хараахан нарийвчлан судлагдаагүй байгаа ятгын эртний ноот тэмдэглэгээг ангилан задлан шинжлэл хийх оролдлого юм.
Хоёрдугаарт, өнөөг хүртэл тодорхой судлаагүй байгаа ятгын эртни

국문 초록 (Abstract)

본 연구는 몽골 야탁(ятга, 蒙古箏)의 유래를 구체적으로 논의하고 고대로부터 전하는 야탁류의 악기를 총체적으로 정리하여 20세기 초 몽골의 사회주의 시대로 전환되기 이전의 음악사적 현황을 논증하고, 나아가 몽골 야탁과 한국 가야금(伽倻琴)의 조현법 및 연주법을 세밀히 비교 분석하여 양국의 동류(同類)악기에 대한 음악학적 비교 연구를 수행한 것이다.
첫째, 역사 문헌 및 고대 몽골 문학과 구비문학에 등장하는 야탁에 대한 기록들을 정리하여 야탁의 유래를 고찰하고, 야탁에 대한 몽골인과 당시 여행자들의 인식을 알아보았다. 또한 현재까지 발표되거나 보고된 다양한 형태와 종류의 야탁을 총체적으로 정리하였다. 이를 통해 다양한 형태와 현(絃) 수의 야탁이 시대에 따라 다양한 모습을 거쳐 전하였다는 것을 확인하였다.
둘째, 야탁의 음악을 고악보(古樂樂譜)로서 전하는 악곡과 현재 전승되는 악곡으로 이분하여 고찰하였다. 야탁은 16-19세기의 불교음악의 하나인 ‘구르 도(гүр дуу)’의 반주악기로도 사용되었으나, 현재 전승되지 않고 고악보로서만 존재한다. 특히, ‘구르 도’의 고악보 중 야탁보인 ‘롤익(роль ег)’에 대해서는 현재까지 본격적으로 해독 및 분석된 바가 없었는데, 본고에서는 야탁 연주자의 시각으로서 고악보를 해독하여 당시 야탁음악을 재현할 수 있도록 하였다. 또한 가사와 악보의 분석을 통해 당시 몽골 불교음악이 몽골민요 선율과 관계가 있다는 것을 확인하였다. 현전하는 야탁음악으로서 민요와 현대 창작곡으로 분류하여 분석하였으며, 이를 통해 야탁의 전통음악은 몽골 민요를 기반으로 한다는 것을 논증하였다.
셋째, 몽골의 야탁과 남북한 가야금의 조현법과 연주법을 비교 분석하였다. 야탁과 남북한의 가야금은 같은 형태의 악기이자 유사한 연주법을 가지고 있기에 상호간의 비교 분석 작업은 학술적 의의가 크다고 할 수 있다.
조현법의 경우 가야금은 오랜 기간 전승되어 오며 그 규칙이 정형화 된 반면, 야탁은 주로 성악곡을 독주로 표현하거나 반주악기로 연주하면서 여러 가지 조현법이 존재하게 되었다. 역사적으로 보면 한국의 가야금은 옛 모습을 유지하면서 발전해 왔으나 몽골의 야탁은 사회사적 상황에 따라 변화된 양상을 관찰할 수 있다.
본 연구의 의의는 첫째, 지금까지 연구된 바 없는 야탁의 고악보인 ‘구르 도’의 롤익을 해독함으로서 현재는 전승되지 않는 17세기 야탁음악의 옛 모습을 재현하였으며, 몽골 국내에서도 진행되지 않았던 야탁곡에 대한 분류와 분석을 시도하였다.
둘째, 현재까지 연구되지 않은 야탁의 고악보를 해독 및 분석함으로써, 16-19세기 몽골 불교음악에 대해 구체적인 연구를 할 수 있는 토대를 마련하였다.
셋째, 본 연구자는 야탁 연주자의 입장에서 오선보로 해독한 악보를 바탕으로 하여, 고악보인 구르 도를 현재의 야탁으로 연주할 가능성을 확보하였다. 또한 앞으로 야탁에 대한 보다 다양하고 심도 있는 연구를 통해 전통 야탁 연주의 모습을 찾고, 몽골의 야탁 음악을 보다 풍성하게 할 필요성을 강조하였다.
결과적으로 한국의 가야금은 6세기 혹은 그 이전의 발생시기부터 오늘날까지 모습을 그대로를 유지하면서 전통악기의 보전 및 계승에 기여했다면, 몽골의 야탁은 정치적 이념에 따라 전통의 맥이 단절되었다가 부활하는 등 시대에 따른 변화를 겪으며 현재에 이른다. 이는 양국의 사회사적 환경에 따른 차이가 음악문화에 반영된 것이다.

다국어 초록 (Multilingual Abstract)

This study focuses primarily on the origin and the performance practice of yatga, an ancient plucked string instrument of Mongolia. However the research limits on the time periods from its origin to the time prior to the social transition through socialism introduced in the early twenties century. Further discussion offers in-depth comparative analysis, including tuning systems and performance practices, between Mongolian yatga and Korean gayageum due to their similar instrumental nature and the origins of the two instrumental families unique to East Asia.
First, the origin of the instrument is investigated through the existing historic documents found in Mongolian literature and other oral traditions in relation to yatga, reflecting Mongolian’s point of views and the records written by foreign travelers throughout the history of the country. The study also sheds the light on the clear classification of the instrument having been existed in a variety of types and shapes, each of which has a different number and set of strings reflecting social and historic changes.
Second, the musical repertoire of yatga is presented in two separate categories: one for the existing pieces still performed today; and the other for the pieces only remaining in the historic manuscripts. Interestingly in the second category the yatga is used as an instrumental accompaniment to gurduu, one of the Buddhist chants or songs and their popularities had been flourished from sixteenth to nineteenth centuries. In particular, the study offers an extensive analysis of rollic, manuscripts in mensural notation of yatga used in accompaniment section of gurduu. Both transcriptions and interpretations (using Western staff notation) of the rollic are presented for providing an opportunity to revive the music of by-gone ear. The analysis also proves the close musical relationships between Buddhist music and Mongolian folksongs. Most of the existing yatga pieces are constructed from, and based on, both melodic and rhythmic variations of Mongolian folksongs.
Third, the study offers comparative analysis of yatga and Korean gayaguem, from both North and South, especially focusing on the tuning system and performance practice, since both instruments fall on the same plucked zither family which shares many similarities and features in performance techniques and other musical characteristics. In terms of the tuning systems the gayageum, on the one hand, is fixed and standardized because of its long history and transmission performed in both solo and ensemble settings. On the other hand, those of yatga are various, out of the fixed norm, since the main role of the instrument is used in accompanying vocal genre, and the majority of the solo works performed today is derived from well-known folksongs. Korean gayageum maintains the shape and other performance features throughout the test of times, but yatga has been constantly modified and reshaped according to the social and political changes.

목차 (Table of Contents)

• Ⅰ. 서론 1
• 1. 연구 목적 1
• 2. 선행 연구 검토 3
• 3. 연구 범위 및 방법 9
• II. 야탁의 유래와 종류 11
• 1. 유래 11
• 1) 『원사(元史)』에 나타난 야탁 12
• 2) 몽골 문학작품에 나타난 야탁 13
• 3) 몽골 구비문학에 나타난 야탁 15
• 4) 여행기에 나타난 야탁 20
• 2. 종류 21
• 1) 하프류 야탁 24
• 2) 지터류 야탁 31
• Ⅲ. 야탁의 음악 41
• 1. 고대악보로서 전하는 악곡 41
• 1) 구르 도(гүр дуу) 41
• 2) 야트갈릭 악보 롤익 45
• 3) 롤익 <호링 만라이-1> 46
• 4) 롤익 <머르거힝 여럴> 51
• 5) 롤익 <호링 만라이-2> 55
• 2. 현재 연주 되는 악곡 66
• 1) 민요 66
• 2) 현대곡 73
• Ⅳ. 한국 가야금과 비교 98
• 1. 비교의 당위성 98
• 2. 조현법 102
• 1) 13현 야탁, 북한 13현 가야금, 한국 산조가야금 103
• 2) 21현 야탁과 25현 가야금 107
• 3. 연주법 109
• 1) 야탁과 가야금의 오른손 연주법 110
• 2) 야탁과 가야금의 왼손 연주법 114
• Ⅴ. 결론 120
• 참고문헌 123
• Abstract 128
• 부록 악보 135

참고문헌 (Reference)

1 안기옥, 정남희, "가야금 교측본", 평양: 조선음악출판사, 1958

2 송방송, "증보 한국음악통사", 민속원, 2007

3 박소현, "몽골 불교음악 연구", 몽골학 제33호, 천안: 한국몽골학회, 2012

4 전인평, "『새로운 한국음악사』", 현대음악, 서울: 현대음악출판사, 2000

5 박소현, "?한 ? 몽 민요 연구의 필요성?", 한국민요학 제12집, 서울: 한국민요 학회, 2003

6 이지영, "작곡가를 위한 현대 가야금 기보법", 서울대학교출판문화원, 서울대학교 출판부, 2011

7 박범훈, "『작곡 편곡을 위한 국악기 이해』", 서울: 세광음악출판사, 1992

8 권오성, "?몽골 음악 연구?, 몽골 민속현잡답사기", 서울: 민속원, 1998

9 박소현, "?20세기 몽골에 수용된 한국의 음악문화?", 한국국악학회, 한국음악연구 제39집, 서울:(사)한국국악학회, 2006

10 박소현, "몽골 야탁과 북한 가야금의 교본 비교 연구", 국악과 교육 제30 집, 서울: 한국국악교육학회, 2010

11 박소현, "?몽골 야탁의 유래와 북한 가야금과의 관계?", 한국몽골학회, 몽골학 제19집, 천안: 한국몽골학회, 2005

12 박소현, "?몽골 야탁교본에 수록된 김종암의 북한음악?", 한국몽골학회, 몽골학 제30집, 천 안: 한국몽골학회, 2011

13 박소현, "?20세기 몽골에 수용된 북한 가야금과 그 음악?", 한국국악학회, 한국음악연구 , 서 울: 한국국악학회, 2007

14 박소현, "?몽골 민족을 통한 몽골 민족음악문화 고찰?, 동북아유목문화대사전 과 몽골 유목민의 삶", 천안: 몽골연구소, 2012